Vulkanisme en geologie van Spitsbergen
Het landschap van Spitsbergen oogt rauw en tijdloos met scherpe bergruggen, gekantelde gesteentelagen en diepe gletsjervalleien. Maar onder die stilte ligt een bijzonder geologisch verhaal. Want Spitsbergen is geen “gewoon” poolgebied. Het is het resultaat van honderden miljoenen jaren aan botsende continenten, brekende aardkorst, tropische zeeën, ijstijden en… vulkanisme.
Waar ligt Spitsbergen eigenlijk geologisch?
Spitsbergen maakt deel uit van de Svalbard-archipel, gelegen op de Euraziatische plaat, vlak bij de rand van de Midden-Atlantische Rug. Ten westen van Spitsbergen loopt de Spitsbergen Transformbreuk (of: De Geer-foutzone), die Europa en Noord-Amerika van elkaar scheidt. Hierdoor is Spitsbergen letterlijk een plek waar tektonische krachten zichtbaar worden aan de oppervlakte.
Geologische opbouw: van oeroud gesteente tot jonge gletsjers
Spitsbergen kent gesteenten van meer dan 1,7 miljard jaar oud, tot aan jongere sedimentlagen uit het Kenozoïcum (de laatste 65 miljoen jaar). In grote lijnen bestaat de geologische opbouw uit:
- Precambrium (1.700 – 540 miljoen jaar geleden): oude kristallijne gesteenten, vooral in het noordoosten (bijvoorbeeld. Ny-Friesland)
- Paleozoïcum (540 – 250 miljoen jaar geleden): kalksteen, schalie en zandsteen uit ondiepe zeeën
- Mesozoïcum (250 – 65 miljoen jaar geleden): mariene afzettingen met fossielen van zeereptielen, ammonieten en planten
- Kenozoïcum (65 miljoen jaar – heden): vulkanische activiteit, steenkoollagen, glaciale sedimenten
Vulkanisme op Spitsbergen
Hoewel Spitsbergen geen actieve vulkanen heeft, zijn er wel vulkanische gesteenten en duidelijke sporen van vroegere uitbarstingen. Deze stammen vooral uit het Paleoceen en Eoceen (±60 tot 45 miljoen jaar geleden), toen de Noord-Atlantische Oceaan zich begon te openen.
Belangrijke vulkanische gebieden:
- Bockfjorden (ten noorden van Woodfjorden): basaltformaties en overblijfselen van vulkanische intrusies
- Svenskøya (deel van de Hinlopen Straat): basaltplateaus met zichtbare lavalagen
- Sørkapp Land (zuidelijk Spitsbergen): vulkanisch beïnvloede sedimentaire structuren
Thermale activiteit: warmwaterbronnen
Een overblijfsel van oude vulkanische activiteit zijn de warmwaterbronnen bij Bockfjorden. Hier ontspringt geothermisch opgewarmd water uit de grond: uniek in het Arctisch gebied. De temperatuur kan oplopen tot 20–28 °C, afhankelijk van de locatie. De warmwaterbronnen worden omringd door zeldzame microbiële levensvormen die zich hebben aangepast aan extreme omstandigheden.
Fossielen op Spitsbergen
Door de geologische opbouw zijn op Spitsbergen ook uitzonderlijk veel fossielen te vinden. Denk aan:
- Zeereptielen zoals Plesiosaurussen en Ichthyosauriërs (bij Sassenfjorden en Tempelfjorden)
- Plantenfossielen uit het Krijt en Tertiair (vooral in Adventdalen)
- Sporen van tropisch klimaat in kolenlagen (bijvoorbeeld op de plek waar nu Longyearbyen ligt)
Deze fossielen vertellen het verhaal van een eiland dat ooit onder tropische zeeën lag en later werd bedekt door ijskappen.
Waarom is dit belangrijk?
De geologie van Spitsbergen is van grote waarde voor internationaal onderzoek. Onderzoekers van o.a. UNIS, Norwegian Polar Institute en universiteiten wereldwijd bestuderen hier processen als:
- Continentverschuiving en platentektoniek
- Klimaatverandering op lange tijdschalen
- Geologische risico’s zoals instabiliteit door smeltende permafrost
- De rol van vulkanisme in Arctische ecosystemen
Zie je dit ook als bezoeker?
Ja. Je hoeft geen geoloog te zijn om iets van de geologische lagen te herkennen. Denk aan:
- De Tempelfjorden, met zijn lagen als een opengeslagen boek
- De roodgekleurde hellingen van Hiorthfjellet (ijzerrijk gesteente)
- Zwarte lavabrokken bij Bockfjorden
- Fossielrijke leisteen langs paden in Adventdalen
Tijdens veel excursies vertellen gidsen je graag over de geologische oorsprong van het landschap.
Feiten in cijfers:
- Oudste gesteente: > 1,7 miljard jaar
- Meest actieve periode van vulkanisme: ±60–45 miljoen jaar geleden
- Aantal actieve vulkanen vandaag: nul
- Grootste warmwaterbron: Jotunkildene bij Bockfjorden (28 °C)
- Aantal officieel beschreven fossielsoorten: > 200